Tanzimat Dönemi Edebiyatı Nedir? Özellikleri Nelerdir? Tanzimat Edebiyatı Temsilcileri ve Akımları

Tanzimat Edebiyatı, 1839'da ilan edilen Tanzimat Fermanı ile başlayan Batılılaşma ve yenileşme hareketinin edebiyata yansıyan önemli bir aşamasıdır. Osmanlı İmparatorluğu'nun bu son döneminde, toplumsal ve siyasal alanda yaşanan hareketlilik edebiyat alanında da derin izler bırakmıştır.

1860 yılında "Tercüman-ı Ahval" gazetesinin yayınlanmasıyla birlikte Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı başlamıştır. Bu dönemin sanatçıları, edebiyatın temel amacının halkı eğitmek olduğu konusunda birleşmişlerdir. Bu nedenle daha sade bir dilin kullanılması gerektiğine inanmışlar ve Divan edebiyatını eleştirmişlerdir.

Eski edebiyatın şairleri genellikle hayali bir sevgili uğruna ölürken Tanzimat sanatçıları yaşama ve toplumsal gerçeklere daha yakından bakmışlar ve inandıkları değerler uğruna mücadele edebileceklerini vurgulamışlardır. Bazıları, halk edebiyatına dönülmesi gerektiğini savunmuş ve bu doğrultuda eserler vermişlerdir.

Özellikle Fransa'ya gönderilen aydınlar, batı kültürüyle tanışarak yenilik arayışlarına girmişlerdir. Bu dönemdeki tartışmalar genellikle "doğu-batı" ve "eski-yeni" çatışmaları etrafında şekillenmiştir. Divan edebiyatı eleştirilirken Batı etkisinde gelişen Türk edebiyatı için ise olumlu bir dönem olmuştur. Teknik olarak Divan edebiyatı nazım şekilleri kullanılsa da içerik olarak toplumsal sorunlar ve eleştirel bakış açısı, eserlerin konusunu oluşturmuştur. Tanzimat Dönemi edebiyatını 3 dönemde inceleyebiliriz:

·        Hazırlık Dönemi

·        Tanzimat Edebiyatı Birinci Dönem

·        Tanzimat Edebiyatı İkinci Dönem

Hazırlık Dönemi

·        Türk edebiyatının Tanzimat dönemindeki hazırlık aşaması, 1839 ile 1860 yılları arasında gerçekleşmiştir.

·        Bu dönemde, sanatçılar Batı edebiyatı ile tanışmış ve yeni bir edebî hareketin temellerini atmışlardır.

·        Özellikle şu isimler bu dönemin önemli figürlerindendir:

·        Şinasi, Fransızcadan çevirdiği eserleri "Tercüme-i Manzume" adlı kitapta toplamıştır. Ayrıca "Şair Evlenmesi" adlı tiyatro eserini kaleme almıştır.

·        Yusuf Kâmil Paşa, Fenelon'un "Telemak" adlı romanını Türkçeye çevirmiştir.

·        "Takvim-i Vakayi" ve "Ceride-i Havadis" gazeteleri bu dönemde yayın hayatına başlamıştır.

·        Bu gazeteler, dönemin siyasi ve kültürel gelişmelerini yansıtan önemli kaynaklardır.

·        Tanzimat edebiyatının hazırlık dönemi sanatçıları arasında Yusuf Kâmil Paşa, Sadullah Paşa, Akif Paşa ve Ethem Pertev Paşa gibi önemli isimler bulunmaktadır.

Tanzimat Edebiyatı Birinci Dönem

·        Tanzimat Edebiyatı Birinci Dönem, Osmanlı edebiyatının dönüşümünde kritik bir dönemi temsil eder (1860-1876).

·        Fransız edebiyatının etkisi altında şekillenen bu dönemde birçok önemli özellik ve döneme damgasını vuran unsurlar bulunmaktadır.

·        Bu dönemde Fransız edebiyatı, Osmanlı edebiyatı için önemli bir örneklik taşır. Roman, hikâye, eleştiri, tiyatro, makale, anı gibi farklı türler bu dönemde ilk kez edebiyatımıza girmiş ve Batılı anlamdaki ilk örnekleri bu zaman diliminde görülmüştür.

·        Bu yeniliklerle birlikte vatan, millet, devlet, özgürlük, hak, adalet, eşitlik gibi kavramlar da edebiyatımızda ilk kez işlenmeye başlanmıştır.

·        Tanzimat edebiyatı birinci dönemde, toplum için sanat anlayışıyla ön plana çıkmıştır.

·        Sanatçılar eserlerinde, fikirlerini aktarmak için bir araç olarak görmüş ve halkı aydınlatma misyonu üstlenmişlerdir.

·        Bu dönemde şiirde estetik güzellik yazılmamıştır. Şiirde içerik ön plana çıkmış ve eski nazım şekilleriyle yeni kavramlar ve duygular işlenmiştir.

·        Ancak bu dönemdeki sanatçılar divan edebiyatının etkisinden tamamen kurtulamamışlardır.

·        Klasisizm ve romantizm akımlarının etkileri görülürken konuşma diline geçiş hedefi tam anlamıyla gerçekleşmemiştir.

·        Ayrıca Tanzimat edebiyatının birinci döneminde düzyazı, şiirin önüne geçmiş ve noktalama işaretleri ilk defa kullanılmıştır.

·        Tanzimat edebiyatı birinci dönem sanatçıları arasında Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ahmet Mithat Efendi, Ahmet Vefik Paşa, Şemsettin Sami, Ali Suavi, Direktör Ali Bey gibi önemli isimler yer almaktadır.

·        Bu dönem, edebiyatın yanı sıra siyasetle de yoğun bir şekilde ilgilenmiş ve Osmanlı edebiyatında çağdaşlaşma sürecinin ilk adımlarının atıldığı bir zaman dilimini temsil etmiştir.

Tanzimat Edebiyatı İkinci Dönem

·        Tanzimat Edebiyatı'nın ikinci dönemi, 1876 ile 1896 yılları arasında yaşanan önemli bir dönemdir.

·        Bu dönemin edebî özellikleri birçok açıdan önceki dönemlerden farklılık göstermektedir.

·        Sanatçılar, dönemin baskıcı yönetiminden dolayı bireysel konulara yoğunlaşmışlardır. Bu durum, eserlerdeki karamsarlık havasının da artmasına neden olmuştur.

·        Gazetenin etkisi azalmış, dolayısıyla eserlerde daha az gazete tarzı bir anlatım göze çarpmıştır.

·        Dil konusunda ise sadeleşme çabaları geride bırakılmış ve eski dile dönülmüştür.

·        Bu dönemde birinci dönem sanatçılarına kıyasla daha süslü ve sanatlı bir dil kullanılmıştır.

·        Batı edebiyatının nazım şekilleri de bu dönemde kullanılmaya başlanmıştır.

·        Şiir alanında romantizmin etkileri görülürken natüralizm ve realizm de etkili olmaya başlamıştır.

·        Şiirlerde ölüm, yokluk, hiçlik ve melankoli gibi derin konular işlenmiştir.

·        Romanlarda ise gözlem önem kazanmış, sebep-sonuç ilişkileri üzerinde durulmuştur.

·        Tanzimat edebiyatının ikinci döneminde "Sanat, sanat içindir." anlayışı hâkim olmuştur.

·        İstanbul dışında geçen eserler ise nadir görülmüş, genellikle şehir içindeki yaşantılar anlatılmıştır.

·        Bu dönemde dikkat çeken sanatçılar arasında Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit Tarhan, Nabizade Nazım, Samipaşazade Sezai, Muallim Naci ve Mizancı Mehmet Murat bulunmaktadır.

Tanzimat Edebiyatı Akımları

Edebiyat akımları, yazarların ortak bir vizyonda birleşerek belirledikleri kurallar doğrultusunda eserlerini oluşturdukları edebî anlayışlardır. Bu akımların oluşmasında toplumların sosyal, bilimsel ve siyasi değişimlerin etkisi büyüktür. Genellikle birbirlerine tepki olarak ortaya çıkarlar ve edebî dünyaya yeni bakış açıları getirirler. Tanzimat edebiyatında gelişen akımlar şu şekildedir:

Klasisizm

q Klasisizm, edebiyat tarihinde 17. yüzyılın ortalarında Fransa'da doğmuş önemli bir akımdır.

q Bu akım, akla ve sağduyuya büyük önem verirken insanların iç dünyalarına da saygı gösterir.

q Klasizm, eserlerinde genellikle eski Yunan ve Latin edebiyatından konuları işler ve kahramanları seçkin kişiler olarak sunar.

q Sıradan insanlar yerine genellikle soylu ve özel karakterlerle öne çıkar.

q Bu akımda konunun kendisi değil, konunun işleniş biçimi ve üslup önemlidir.

q Dil açık, yalın ve kusursuz olmalıdır. Sanatçı, eserlerindeki kişiliğini gizler ve sanatı, sanat için yapma görüşünü benimser.

q Tiyatro eserlerinde üç birlik kuralı olan olay, zaman ve mekân birliğine büyük önem verilir.

q Klasisizm, Türk edebiyatında da önemli bir etki bırakmıştır. Özellikle Şinasi ve Ahmet Vefik Paşa, bu akımın Türk edebiyatındaki temsilcileri arasında yer alır.

q Şinasi'nin La Fontaine'den yaptığı çeviriler ve Ahmet Vefik Paşa'nın Moliere'den çevirdiği eserler, Türk edebiyatında Klasizm'in izlerini taşır ve bu açıdan büyük önem taşır.

Romantizm

q Romantizm akımı, 1830'larda Fransa'da doğmuş bir sanat ve edebiyat akımıdır.

q Bu akım, özellikle Klasisizme karşı bir tepki olarak ortaya çıkmıştır ve eserlerinde tarihî olaylarla günlük hayatın unsurlarını işlemiştir.

q Romantik sanatçılar, tabiatı eserlerinde sadece bir fon olarak değil, sembolize ederek kullanarak önemli bir yer vermişlerdir.

q Gözlem ve tasvir yetenekleriyle öne çıkan Romantik sanatçılar, dilde de sanatlı ve süslü ifadeler kullanmayı tercih etmişlerdir.

q Akıl yerine duygulara ve hayallere önem veren Romantikler, eserlerinde genellikle kendilerini gizlemeden duygularını ve düşüncelerini yansıtmışlardır.

q Ayrıca sanatı toplum için bir araç olarak gören bu akımın temsilcileri, eserlerinde iyi-kötü, doğru-yanlış, güzel-çirkin gibi zıtlıkları işleyerek derinlik kazandırmışlardır.

q Üç birlik kuralına sıkı sıkıya bağlı olmayan Romantik sanatçılar, özgürce konu ve zaman değişiklikleri yapabilmişlerdir.

q Romantizmin ünlü temsilcileri arasında Shakespeare, Lord Byron, Goethe, Schiller, Jean Jacques Rousseau, Lamartine, Victor Hugo, Aleksandre Dumas Pere, Alfred de Musset, ve Aleksandre Puşkin gibi isimler yer alır.

q Türk edebiyatında da Romantizmin etkisi görülür ve bu dönemin önemli isimleri arasında Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Abdülhak Hamit Tarhan ve Recaizade Mahmut Ekrem (şiirde) bulunur.

Realizm

q Realizm akımı, 19. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış edebî bir akımdır.

q Fransa'da romantizme bir tepki olarak doğmuş olup gerçekçi bir yaklaşım benimser.

q Konuları gerçek hayattan alınır ve olaylar ile karakterler günlük yaşamın içinden gelir.

q Sanatçılar duygular yerine gözlem ve deneyime önem verir, âdeta bir bilim insanı gibi objektif bir bakış açısıyla eserlerini oluştururlar.

q Realist yazarlar, kişiliklerini eserlerinde gizlerler ve kahraman bakış açısını benimserler.

q Betimlemeler, yazarın değil kahramanın gözünden yapılır böylece okuyucuya daha gerçekçi bir deneyim sunulur.

q Olayların nedenlerini ve sonuçlarını açıklamaya çalışırlar ve insan kişiliğinin çevresel faktörlerle şekillendiği görüşünü savunurlar.

q Sanat için sanat görüşünü benimseyen realizm akımı hikâye ve romanda etkili bir şekilde kullanılır.

q Temsilcileri arasında Gustave Flaubert, Stendhal, Honoré de Balzac, Daniel Defoe, Charles Dickens, Mark Twain, Maupassant, Gogol, Tolstoy, Dostoyevski gibi ünlü isimler yer alır.

q Türk edebiyatında da realizm akımını benimseyen birçok önemli yazar bulunur. Bunlar arasında Recaizade Mahmut Ekrem, Samipaşazade Sezai, Mehmet Akif Ersoy, Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf, Ömer Seyfettin, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Refik Halit Karay, Reşat Nuri Güntekin, Halide Edip Adıvar gibi isimler öne çıkar.

Natüralizm

q Natüralizm, 19. yüzyılın ikinci yarısında Fransa'da doğan edebî bir akımdır.

q Bu akım, realizme tepki olarak ortaya çıkmamıştır ve realizmin yetersiz bulunduğu düşüncesiyle gelişmiştir.

q Natüralistler, eserlerinde determinizm anlayışını benimsemişlerdir.

q Determinizm, doğa olaylarının aynı sebeplerle aynı sonuçları doğuracağını savunur.

q Natüralistler, bu deterministik bakış açısını toplumsal düzeye de uygulamışlardır. Onların amacı, eserlerindeki olayları ve karakterleri bilimsel bir gözle incelemek ve bu inceleme sürecinde çirkin veya iğrenç ayrıntıları dahi çekinmeden aktarmaktır.

q Bu nedenle gözlem ve tasvir natüralizmde büyük önem taşır.

q Natüralistler için toplum bir laboratuvardır, insanlar ise deney konularıdır.

q Sanatçılar; âdeta bir bilim insanı gibi davranır ve içgüdülerden, soy akrabalık yasalarından ve toplum biliminden yararlanarak insan kişiliğini anlatmaya çalışırlar.

q Bu esnada yazarlar, eserlerinde kendi kişiliklerini gizlerler.

q Natüralizmin temsilcileri arasında Emile Zola, Guy De Maupassant, Alphonse Daudet, John Steinbeck ve Concourt Kardeşler gibi isimler yer alır.

q Türk edebiyatında da Hüseyin Rahmi Gürpınar, Nâbizâde Nâzım ve Beşir Fuat gibi yazarlar natüralizm akımını benimsemişlerdir.